Pałac Tomasza Zielińskiego położony jest w centrum Kielc, obok XVII-wiecznego Pałacu Biskupiego. Powstał na terenie dawnego folwarku biskupiego, gdzie w XVIII wieku istniały: dom pisarza prowentowego, pralnia biskupia i szkoła jazdy konnej, tzw. rajszula.

W 1847 roku Tomasz Zieliński, nowo mianowany naczelnik powiatu kieleckiego wydzierżawił budynki z terenu folwarku. Dzierżawca, jako kolekcjoner, miłośnik sztuki i mecenas artystów w ciągu kilku lat przekształcił dawny „dom pisarza” i „dom praczki” w romantyczne założenie pałacowo-ogrodowe, prezentujące tzw. malarski kierunek architektury XIX w., zakładający m.in. asymetrię kompozycji oraz duży udział elementów dekoracyjnych.

 

W latach 1851-56 wzniesiono m.in. ganek neorenesansowy oraz tzw. pałacyk składający się z dwóch baszt i oranżerii. Pałac Tomasza Zielińskiego byt jednym z pierwszych muzeów oraz ośrodkiem mecenatu sprawowanego nad artystami. Bywalcami pałacu byli m.in.: Józef Szermentowski, Franciszek Kostrzewski, Wojciech Gerson, January Suchodolski. Funkcje mieszkalne właściciela pełnił piętrowy budynek murowany połączony z parterową stajnią i wozownią oraz pseudorenesansową arkadową bramą. Całość otoczona ogrodem wyposażonym w elementy ozdobne takie jak: mur z elementami żeliwnymi, baszta „Plotkarka”, otwory strzelnicze, studnia z daszkiem, słup pamiątkowy.

W 1935 roku budynek częściowo przebudowano. Po stronie południowej głównego korpusu wybudowano piwnicę i szkarpy. W 1985 roku obiekt przekazano na potrzeby działalności Domu Środowisk Twórczych oraz Wojewódzkiego Ośrodka Archeologicznego. Aktualny użytkownik obiektu zapewnia kontynuację dawnych tradycji. Jest organizatorem wystaw artystów, koncertów, spotkań z artystami, naukowcami, politykami. Dom Środowisk Twórczych dysponuje stylowymi wnętrzami, sala koncertową, konferencyjną, pokojami gościnnymi, kawiarnią.

 

DZIEJE OBIEKTU

Historia posesji do 1847 roku

Początki zespołu architektonicznego dawniej wiązano z rokiem 1587, a to na podstawie daty umieszczonej na ramie modrzewiowej, odnalezionej w czasie remontu przeprowadzonego w roku 1935. To sprostowane potem datowanie architektury w odniesieniu do losów posesji może nie być pozbawione słuszności. Inwentarz notujący zabudowę na terenie folwarku biskupiego donosi o istniejących tu drewnianych budynkach gospodarczych. Lustracja z roku 1789, spisana z okazji przejęcia przez komisję rządową dóbr biskupów krakowskich, wymienia „spichlerz stary drewniany o dwóch kondygnacjach z drzewa kostkowego jodłowego”, wzmiankowana więc data 1587 na ramie użytej zapewne wtórnie, dotyczyć mogła daty budowy tego spichrza. W akcie z roku 1847 pojawił się on jako rozlatujący się już budynek, mieszczący we wnętrzu stajnię, oborę i wozownię. Akt ostatni, oprócz spichrza, zawiera opis budowli murowanej, która „cała dla starości (przeprowadzenia pod nią kanału dużego ściekowego noszącego znaczne i z wielkim spadkiem pod samym domem wody) oraz używania tej na różne przeznaczenia, jako to: rajtszule, lazareta itp.” domagała się rychłego remontu. Dom ten, tj. obecny budynek parterowy, pełniący jak widać funkcje ujeżdżalni i szpitala wojskowego, posiada południowy mur różniący się grubością (ponad 1,20 m) od pozostałych murów magistralnych (0,80 m).

Dom i spichrz wraz z całym majątkiem, skonfiskowany biskupom przez Rząd Królestwa Polskiego w 1819 r., przekazany został Akademii Górniczej, założonej przez Staszica. Pochodzący z tego roku Plan miasta Kielc M. Potockiego daje dokładny obraz wyglądu posesji. Bryłę domu rozbijała prostokątna południowa przybudówka, zlokalizowana przy narożniku południowo-wschodnim, od strony wschodniej dostawiony był ganek prowadzący do piwnicy. W południowo-zachodniej części widnieją na planie trzy budynki. Występujący skośnie do domu budynek był to znany już drewniany spichrz o przeznaczeniu gospodarczym, były również dwa wolno stojące budynki na wschód od spichrza.

W roku 1841 dom rządowy został wydzierżawiony na okres 6 lat Janowi Trzetrzewińskiemu, ówczesnemu prezesowi Towarzystwa Trybunału Cywilnego w Kielcach, który w rok potem odstąpił należne mu prawa do korzystania z posesji Andrzejowi Sucheckiemu. Suchecki zajmował większą, bo wynoszącą 3/4, część całego domu, pozostała część była wykorzystana przez Kasę Powiatu Kieleckiego. Prezes Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego, Andrzej Suchecki, w roku 1847 własnoręcznym podpisem, obok podpisu Tomasza Zielińskiego, opatrzył „Akt odbiorczo-podawczy Domu Skarbowego w mieście Kielcach pod nr 6 położonego”. Akt, poparty planem Borkowskiego, zawiera drobiazgowy opis posesji i domu mieszkalnego. Te interesujące dokumenty obrazują bowiem wygląd nie najlepiej zachowanej posesji w chwili przejęcia jej przez Zielińskiego.

Okres Tomasza Zielińskiego (1847-1858)

Tomasz Zieliński wydzierżawił posesję od rządu 1 czerwca 1847. Do roku 1851 odrestaurował budynek, o czym pisał: „z rudery do porządku znacznym doprowadziwszy nakładem, wartość owego dziesięćkroć podniosłem”. W pierwszej kolejności restaurował dach – stosunkowo wysoki, o łącznej powierzchni połaci wynoszącej 915 m2, rozbity 6 świetlikami, po trzy od północy i południa. Czy był to dach łamany polski, czy czterospadowy – nie wiemy. Przekaz informuje tylko, że wodę z dachu odprowadzały rynny i rury spustowe. Główną zmianą w stanie posesji, wprowadzoną przez Zielińskiego, było dobudowanie od strony wschodniej pałacyku, który powstał w latach 1851-1856. Najwcześniej wzniesiono basztę zachodnią, w roku 1851 pełniła już ona funkcje ekspozycyjne. Nieopodal baszty zachodniej wzniesiony został słup pamiątkowy z marmuru Chęcińskiego. O dacie wzniesienia słupa mówi wyryty na nim fragment tekstu: ,,...poświęcono w maju 1854 roku...”. Słup postawiono na tarasie, uformowanym od jego strony południowo-wschodniej. Taras nazwano „Rajom”.

Budowę trzeciego elementu zespołu Pałacyku, tj. baszty wschodniej, kończono w roku 1856. W rok później basztę oddano do użytku. Jej wnętrze o charakterze reprezentacyjno-ekspozycyjnym zostało od wschodu i zachodu oświetlone dwoma okrągłymi otworami okiennymi.

Budynki od strony północnej poprzedzał dziedziniec z drzewostanem wysokościowym, zamknięty parkanem drewnianym. Stronę południową stanowił ogród krajobrazowy z elementami małej architektury będącej dopełnieniem budynków ogrodowych. Tworzyły ją takie urządzenia, jak tarasy, parkany ogrodowe, urządzenia komunikacyjne i wodne. W ogrodzie stanęła okrągła murowana studnia nakryta dachem stożkowym. Całość posesji ograniczał od ogrodu publicznego nierównej wysokości mur ogrodzeniowy.

Okres od 1858 roku

Tomasz Zieliński zmarł w 1858 r. Kontrakt notarialny z 28 grudnia 1858 r., spisany w Kielcach przed rejentem Mieszkowskim, uczynił żonę Zielińskiego, Teofilę, wieczystą dzierżawczynią nieruchomości. Uzyskując zezwolenie władz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Zielińska l czerwca 1863 założyła oddzielną księgę wieczystą. Akta nie nadmieniają o jakichkolwiek pracach wykonywanych przy budynkach po 1858 r., jakkolwiek sugerują inwestorską niejako rolę żony Zielińskiego, która swym nakładem dom odrestaurowała i na tym także placu oranżerię, dom murowany piętrowy frontem do ogrodu publicznego stojący, tudzież inne zabudowania gospodarskie obmurowanie i oparkanienie wystawiła – ogród w podwórzu, a od frontu park drzewami zasadzony wystawiła.

Teofila Zielińska uczyniła spadkobiercą posesji swojego brata Ludwika Andrzeja Piętkę. Mieszkający na stałe w Warszawie, już emeryt, po niedługim czasie rozpoczął pertraktację o sprzedaż budynków. 9 stycznia 1868 zawarł kontrakt sprzedaży z doktorem medycyny Stefanem Łuszczkiewiczem mieszkającym w Kielcach. Łuszczkiewicz po przejęciu posesji dokonał poważnych przekształceń obiektu.

W bliżej nieustalonym czasie posesję po Łuszczkiewiczu przejęło małżeństwo Anteckich, którzy byli jej właścicielami do 1907 r. W tym czasie w zachodniej ścianie oranżerii przekuty został duży prostokątny otwór oświetleniowy. W r. 1906 żeliwny balkon piętra mieszkalnego domu Zielińskiego nakryto dekoracyjnym daszkiem wspartym na dwu słupach. W roku 1907 całą posesję zakupił Izydor Władysław Ziembiński. Był on właścicielem huty szkła do roku 1914, kiedy to zbankrutował z powodu zaprzepaszczenia dostaw szkła do Rosji. Pragnąc ochronić zabudowania przed wierzycielami przepisał je na żonę Marię (zmarłą w 1932 r.). Około 1919 r. część budynków przeszła w posiadanie rodziny Ziembińskich: Zygmunta, Jana, Władysława, Zofii Dobrowolskiej i Marii Mikułowskiej. Pozostała część zabudowań przeszła na własność innych sukcesorów.
Dla okresu 1920-1935 materiał ikonograficzny notuje zły stan zachowania obiektu. Całymi płatami odpadały tynki zewnętrzne pałacyku i budynku głównego. Zniszczone były częściowo blanki wieżyczek flankujących basztę wschodnią, jak też jej grzebień attykowy, blanki i dolna część piętra machikułowego baszty zachodniej. Zamienionej na mieszkania oranżerii zamurowano wysokie okna. Podzielona ścianą działową przestrzeń parterowa oranżerii została oświetlona przez małe prostokątne otwory okienne utworzone w blendach dawnych otworów.

W roku 1935 przeprowadzono konserwację obiektu pod kierunkiem Andrzeja Olesia, ówczesnego Konserwatora Okręgowego. Zniekształciła ona w pewnym stopniu dawny stan zespołu. Należy wszakże pamiętać, że w tym czasie do architektury o proweniencji XIX-wiecznej odnoszono się z rezerwą, toteż Oleś potraktował chyba remont z przysłowiowym przymrużeniem oka.

W 1970 r. przeprowadzono częściowe badania tynkarskie we wnętrzach. W jednym z pomieszczeń domu odkryto malowidła z pierwszej połowy XIX w. W 1972 roku rezydencja Tomasza Zielińskiego przekazana została dla Klubu Związków Twórczych, obecnie Domu Środowisk Twórczych.